Gotiek en Gothic lijken in elkaar verward geraakte begrippen.
Het kunsthistorische tijdperk Gotiek uit de middeleeuwen en de actuele subcultuur Gothic zijn chronologisch vele eeuwen van elkaar gescheiden en als begrippen compleet onvergelijkbaar, maar sferisch blijken zij merkwaardig overlappend. Gothic en de Gotiek blijken vooral in het geloof en de verbeelding van het duistere, de dood en de hel verwantschap te hebben. Is het een misvatting of is een bron van Gothic de oorspronkelijke Gotiek en waarlangs loopt het mogelijke spoor in de verbeelding?

De term Gotiek werd gebruikt door de Renaissance architect Giorgio Vasari (1511-1574) en is als spotnaam afgeleid van de Germaanse stam van de Goten, die de val van Rome veroorzaakten. Een spotnaam, want Goten waren onbeschaafd en Gotiek was een dwaling in de ogen van Vasari, die de Romeinse bouwkunst bewonderde. Tussen Gotiek en de Goten bestaat geen ander verband dan de spottende verbastering.

Een gotisch gebouw is de Notre Dame gebouwd tussen 1163-1200 in Parijs op het Île de la Cité. Onder Gotiek verstaat men de laatmiddeleeuwse stijl uit de periode 1140–1500 toegepast in de beeldende kunsten en de architectuur van vooral kathedralen. Kenmerkend in de bouwstijl zijn de spitsbogen en het geribde gewelf, hoge glasvensters, luchtbogen en het algehele streven naar verticaliteit. Het drukt het verlangen uit naar de hemel op te stijgen of het tegenovergestelde de angst om te vallen in de hel. Halverwege de achttiende eeuw speelde de kathedraal de Notre Dame een belangrijke rol in wat een gothic novel wordt genoemd.

De typische middeleeuwse gargoyles werden ingezet als propaganda, namelijk als de waarschuwende verbeelding van het kwaad. De stenen waterspuwers in de vorm van fantasiefiguren en –dieren hangen meestal onder aan de daken van kathedralen aan het uiteinde van dakgoten. Hun monsterlijke karakter is van belang en de transformatieve kracht in de wonderlijke wezens. Het draakachtige. Bij Hugo van der Goes (circa 1440-1482) afgebeeld op De Zondeval uit 1467-1468 is de slang een op de achterste poten staand reptiel met een menselijk hoofd. Het al in zijn eigen tijd beroemde werk van Jheronimus Bosch (circa 1450-1516) valt net binnen de Gotiek, het is ongetwijfeld de meest invloedrijke kunstenaar in de ontwikkeling van de verbeelding van het monsterlijke, het demonische en de hel, het bovennatuurlijke en het surreële. Helemaal dope is de uitdrukking. De engel en de duivel zijn volop in de Gotiek aanwezig. Het bedenken van hoe die hemel en hel en hun bewoners er uit zouden zien is een middeleeuwse obsessie, die tot lang daarna voortwoekert.

Van Albrecht Dürer (1471-1528) Ridder, Dood en de Duivel uit 1513. De stijl is die van de Noordelijke Renaissance, maar het werk is gotisch tegelijk in onderwerp, vormentaal en handschrift.
Een dolende ridder is onderweg naar de onderwereld. De Dood toont hem een zandloper, omdat zijn uur weldra komen zal. Rechts kijkt een eng antropomorf wezen wellustig toe, die Duivel heeft een varkensachtige snuit en oren en één hoorn die spits omhoog steekt.

Gotisch/Gothic uit 1562 De val van de opstandige engelen van Pieter Bruegel de Oude (circa 1525-1569) naar de gebeurtenis beschreven in de Apocalyps. Het verbeeldt een luchtgevecht tussen de aartsengel Michaël en de duivelse creaturen. Het merkwaardige is het surreële aspect van de monsters. Deze monsters van de nacht zijn uit de duisternis en de hel afkomstig, de gargoyles zijn van de kathedraal los geweekt en zullen in compleet draakachtigen transformeren.

Zijn in de Barok gotische/Gothic elementen te vinden? Bijvoorbeeld op de Engelenbrug van Gian Lorenzo Bernini (1598-1680)? De engelen misschien, maar de brug heeft Romaanse bogen en Bernini is Barok.
Of misschien bij Peter Paul Rubens (1577-1640), in De val van de opstandige engelen uit 1620? De beweging is hier alleen omgekeerd, in plaats van stijgend als in de Gotiek naar vallend in de Barok. Het vallen is oneindig, is het de zondeval, een massieve zuil van lichamen stort naar beneden.

Het is die sfeer van hel en verdoemenis. Wie kent niet de sensatie van griezelen, huiveren en gruwelen of het weemoedige gevoel van de vergankelijkheid, het verval en de dood. De subcultuur Gothic lijkt te bestaan uit kleding, muziek en een geloof in het bovennatuurlijke en de neiging tot het macabere, het morbide, het occulte, het noodlot, het onheil en de verschrikking. Veelvuldig gebruik van het motief van een schedel en het kruis. Het is een nachtelijke wereld vol horror, waarin spoken zijn en geesten, monsters, weerwolven, vampiers, zombies, moordenaars en psychopaten. Het is de hel met het levende skelet, de man met de zeis, Pietje de dood, Lucifer en Satan, allemaal duivelsgebroed en het ultieme kwaad. Het is hel en verdoemenis, nogmaals de horror.
In essentie lijkt die indeling ontstaan uit een geloof in engelen en de duivel. Een geloof in de gevallen engel.
Het beschrevene is een algemeen voorkomend vooroordeel met betrekking tot Gothic. Het hedendaagse Gothic of Goth is een moderne wereldwijde subcultuur van vooral specifieke kleding en een muziekstijl die opbloeide in de vroege jaren 80 als de gothic rock, een subgenre van postpunk of new wave. Het Wave-Gotik-Treffen in Leipzig is wereldwijd het grootste Gothicfestival. Er bestaat Gothic metal, death rock, post-Punk, Darkwave, Ethereal en classical Gothic rock. Bekende bands zijn Joy Division, Siouxsie and the Banshees, Bauhaus en The Cure. Haute Goth is een fashion stijl. Het uiterlijk van de Goth is herkenbaar en in bepaalde opzichten uniform overwegend uit zwarte kleding samengesteld. Men draagt kostuums, een cape, een lange mantel of een mantelpak, romantische jurken en handschoenen, leren kledingstukken met veel riempjes en gespen, hoge hakken of plateauzolen, een hoge hoed en een zwarte paraplu, zilveren sierraden en kettingen. Het gezicht met lang gitzwart haar soms piekerig of in combinatie met geschoren stukken, vaak met zwarte lippen en altijd met een bleke huid en veel make-up dus. Die bleke huid associeert met het nachtleven. Er bestaan allerlei types Goth, bijvoorbeeld de Gothic lolita, met Victoriaanse en Rococo invloeden. Kenmerkend in het algemeen is een stijlvol en verzorgd uiterlijk.
Meer stereotypen en vooroordeel, de stroming is melancholiek en soms depressief.
En de subcultuur wordt geassocieerd met Satanisme, horror, het bovennatuurlijke en met BDSM, (verzamelnaam voor bondage, dominance and submission, sadomasochisme).

Historisch zou de Gothic subcultuur geworteld zijn in de gothic novel van de late 18de eeuw. Diegothic novel, de gotische roman of romantische griezelroman is een literair genre dat mysterie, romantiek en horror vermengt. Het genre ontstond in de tweede helft van de 18e eeuw in Engeland.
Het zijn de romans over Frankenstein uit 1818 van Mary Shelley en over Dracula uit 1897 van Bram Stoker en Oliver Twist uit 1838 van Charles Dickens. De Klokkenluider van de Notre Dame van Victor Hugo uit 1831 is gothic, het drama speelt zich af in en bij de gotische Notre Dame. Van Oscar Wilde (1854-1900) The picture of Dorian Gray, het is een klassiek Gothic griezelsprookje uit 1890. Wilde is een dandy, een fat of pronker, iemand die vanuit zijn levensvisie veel aandacht besteedt aan zijn uiterlijk.
De term gothic verwijst naar de (pseudo)-middeleeuwse gebouwen waarin de griezelverhalen zich afspelen. Deze locus terribilis is een onheilspellende oord zoals de ruïne, het vervallen kasteel met kerkers of een afgelegen klooster met een doolhof van gangen. En overal fladderen de vleermuizen.

Duidelijk is een gotische/Gothic teneur in het werk van de Italiaanse etser Giovanni Piranesi (1720-1778)  De ophaalbrug (boven) uit 1761. Het opstijgende effect in de ruimtelijkheid van kerkers, gewelven en trappen, het doolhof. Het is de sombere setting van de latere gothic novel.

Van Henry Fuseli, (1741-1825) uit 1781 getiteld The Nightmare, de nachtmerrie, de monsters van de nacht of de hel.

De vleermuizen bij Francisco Goya (1746-1828). Ets, 1797-1799, getiteld The sleep of reason brings forth monsters. Hetzelfde thema als bij Fuseli, de monsters van de nacht, van de duisternis. Marquis de Sade (1740-1814).

Gothic lijkt gefundeerd in de schilderkunst van William Turner (1775-1851) of bij Casper David Friedrich (1774-1840) in het doek getiteld Cloister Cemetery in the snow uit 1817-1819. De thematiek van eenzaamheid, vergankelijkheid en Weltschmerz bij de ruïne van een gotisch klooster.

Van Felicien Rops (1833-1898) The Sacrifice uit 1882. Het offer. Pornografie. Perversie.

Die Totensinsel van Arnold Böcklin (1827-1901), de derde versie uit 1883. De Romantiek eind achttiende eeuw lijkt een bron van Gothic te zijn. De dominantie van het gevoel, de fantasie, de verbeelding, de intuïtie, het onderbewuste, het onverklaarbare en het raadselachtige en de mythe van de geniale kunstenaar. Het is de sfeer rond Richard Wagner (1813-1883) en Der Ring des Nibelungen of van Die Toteninsel.

De Pre-Raphaelieten, van J.W. Waterhouse (1849-1917) uit 1888 The Lady of Shalott. De kostumering en het teruggrijpen op de middeleeuwen en mythologie, die fantasy stijl lijkt van invloed op het Gothic uit de twintigste eeuw.

Het Symbolisme bij James Ensor (1860-1949). De Intrige uit 1890. Die maskers dat zijn wij. Het merkwaardige is de ontmaskering, die het doek bewerkstelligt. De façade, de maskerade is een belangrijk element in Gothic, het is een persoonlijk vorm gegeven uiterlijk binnen de randvoorwaarden van de stijl.

Gothic is de sfeer bij Edvard Munch (1863-1944). Bijvoorbeeld in Ashes uit 1894. Werk vol van extreme gevoelens vanuit een fundamentele  angst.

Gothic Revival of Victorian Gothic, de Neogotiek is een bouwstijl uit de negentiende eeuw. Architecten grepen daarbij terug op de vormentaal van de gotiek en de constructieve principes. Deze stijl werd  toegepast bij de nieuwbouw van kerken en stadhuizen en bij de renovatie van kastelen.
Perpendiculaire Gothic stijl bij het Westminister Palace, Houses of Parlement van Charles Barry. Geschilderd door Claude Monet (1840-1926) Le Parlement, Effet de Brouillard uit 1904.

Invloed op de Gothic cultuur vanuit de Jugendstil of Art Deco bij Aubrey Beardsley (1872-1898)? Illustratie getiteld Salome voor het gelijknamige stuk van Oscar Wilde uitgegeven in 1896. Het beeld van een onthoofde die wordt gekust.

De Hellepoort (vanaf 1880-1917) van Auguste Rodin (1814-1917).

De sfeer in het vroege grafische werk van George Grosz (1893-1959) uit 1918 getiteldKriegsverwendungsfähig (Fit voor actieve dienst). Een Duits geraamte wordt goedgekeurd voor frontdienst in de Eerste Wereldoorlog. Sterke beelden in zwart-wit van de maskerade, decadentie, het karikaturale, het macabere en het cynische.

Hugh Ferriss (1889-1962), de vader van Gotham City. Uit The Metropolis of Tomorrow, 1929.

In het Surrealisme. De dood en de doodskist, zittend op een sofa van Rene Magritte uit 1949Madame Recamier by David. Het is de stijlvolle suggestie van de levende dood met een in de kist zittend lijk of skelet.

De dood en het wufte skelet bij Paul Delvaux (1897-1994). Crucifiction uit 1952. Het macabere.

Navolging van de gothic novel in de twintigste eeuw is The Addams Family, oorspronkelijk in een strip, later verfilmd en in een tv-serie (vanaf 1964) omgezet. Het macabere, het occulte en groteske bij een familie die gedeeltelijk uit monsters bestaat, wonend in een vervallen landhuis naast een klerkhof. De butler Lurch lijkt op Frankenstein.

Zelfs Anselm Kiefer (1945) lijkt een soort van Gothic feel te hebben in Notung uit 1973. Het zwaard Notung van Siegfried is in de vloer gestoken van een blokhut. In de ruimte staan aan weerszijden vier zware balken constructies die in de vorm van de levensrune het houten dak steunen. Is er bloed aan het diep in het hout gedreven wapen? Het noodlot en de doem zijn voelbaar in het teruggrijpen naar tegelijk een Germaanse sage van uit de tijd van de grote volksverhuizingen en de latere bewerking in de opera van Wagner en het navolgende misbruik door de Nazi’s. Het beeld getuigt van het bovennatuurlijke vermengd met de onheilspellende kracht van een duister verleden. De spoken van het onverwerkte verleden en het kwaad.

Michael Jackson’s video Thriller uit 1982 is Gothic met het kerkhof, de zombies en de transformatie in een weerwolf.

New Gothic Art, de show Gothic in het Institute of Contemporary Art, Boston in 1997 toonde werk van onder meer de gebroeders Chapman, want Gothic is horror en horror is bij Jake (1966) en Dinos (1962) Chapman in hun Zygotic acceleration, biogenetic, de-sublimated libidinal model uit 1995.

Gothic is het nogal wankele oeuvre van Marc Bijl (1973), morbide en met veel zwart en de suggestie van geweld. Bijvoorbeeld Goth save the Queen uit 2003.

Mark Manders (1968). Detail uit het werk Isolated bathroom uit 2003. De voiles van flinterdun plastic over de figuren fungeert tegelijk als om de klei nat te houden en de doden vers. De transparantie is ijlte en de houding verbind de figuur met de middeleeuwse gisant.

In de figuur en de setting van Batman zijn Gothic elementen, in de stilering van de stad Gotham (oorspronkelijk in Art Deco stijl), het landhuis Wayne Manor (boven) in de film Batman begins (2005), met de grot eronder. Het negentiende eeuwse Mentmore Towers (boven) is in opdracht van Baron Mayer de Rothschild gebouwd, zonder grot. Het gebouw in 1854 opgeleverd is overigens in de English Renaissance revival of Jacobethan Neorenaissance stijl gebouwd met gotische invloeden.
Gothic is Batman vooral in zijn transformatie in de vleermuisheld, het nachtdier. Foto Batman begins uit 2005.

Gothic punk is Marilyn Manson (1969) en shock rock, bijvoorbeeld in de clip van het nummer The beautiful people uit 1996.

 

Zie ook stuk Marcel Duchamp en Gothic? onder Mentaliteit. Of Mark Manders Gothic? onder Kunst.

Allart Lakke, 2012.