De merkwaardige mix van de actuele subcultuur Gothic, Marcel Duchamp (1878-1968) en de oorspronkelijke middeleeuwse gotiek lijkt op de waarneming van kinderen die spelen met een ridder te paard die een dinosaurus bevecht. Het kan chronologisch niet, maar het gebeurt toch. De term gotisch verwijst tot halverwege de achttiende eeuw naar barbaars en middeleeuws. Daar komt vanaf dan de connotatie van bovennatuurlijk bij. In de bouwstijl van de neogotiek, ook welGothic revival ontstaan zelfs ‘nieuwe’ ruïnes. De gothic novel uit die tijd speelt zich veelal af in een vervallen middeleeuws decor en is vervuld van bijgeloof. Een belangrijk aspect in het horror genre, de gothic novel is shapeshifting. Die lichamelijke transformatie is nadrukkelijk in mythologie, in folklore en in sprookjes aanwezig. De transformatie kent een shamanistische bron en het is verwant aan de mythe van de minotaurus, het monster. De transformatie is zichtbaar bij Dr. Jekyll en Mr. Hyde, de vampier, Dracula. In de weerwolf en bij Frankensteins monster. Bij Superman, The Fanatastic Four en The Beauty and the Beast. Enzovoort.
Shapeshifting is in de middeleeuwen een duivelse aangelegenheid. De soorten en mogelijkheden van de combinatie van dierlijke en menselijke lichaamsdelen zijn virtuoos zichtbaar bij Jheronimus Bosch (circa 1450-1516) ongetwijfeld de meest invloedrijke kunstenaar in de ontwikkeling van de verbeelding van het monsterlijke, het demonische en de hel, het bovennatuurlijke en het surreële. Een gotische bron.
Foto Edward Steichen in 1917. Afijn, Marcel Duchamp is een shapeshifter, hij kent verschillende identiteiten en speelt allerlei rollen. Hij is de archetypische trickster begiftigd met bovennatuurlijke gaven, een culture hero, en vreemd handelend tegen de conventies en ethiek in. De link met de gotiek is tevens dat het verhalende element in het werk van Marcel Duchamp essentieel is. De handleiding dient als inwijding in de benodigde kennis. De tekst en uitleg is in een cryptisch geschreven vorm gegoten en vergelijkbaar aan hoe de middeleeuwse schilderkunst begeleid wordt door noodzakelijke Bijbelkennis. Foto Jorge Lewinsky 1966.
Het drieluik lijkt een gotische uitvinding. In Barcelona op de berg Montjuïc in het Museu Nacional d’Art de Catalunya is vanaf het romaanse tijdperk te zien hoe het geschilderde beeld van de heilige vanuit de koepel langs de pilaren naar beneden komt en op de reliek kast terecht komt. Dergelijke kasten dienden om het relikwie (voorwerp van religieuze verering) in te bewaren en de schildering op de deuren en aan de binnenkant verwees naar de inhoud. Eerst in de uitbeelding van heiligen en hun attributen later ontwikkelen zich meer verhalende afbeeldingen. De deuren worden vleugels, de kast een paneel. Het autonome drieluik lijkt het logische vervolg. De openbaring wordt fysiek mogelijk bij het drieluik in het openen van het venster op een andere wereld. Hemel en hel kunnen tegelijkertijd uitgebeeld worden en fysiek afgesloten van de werkelijkheid, door simpelweg de zijluiken, de vleugels te sluiten.
Begin twintigste eeuw maakt Marcel Duchamp in essentie van het drieluik een gekanteld tweeluik in het Grote Glas (1915-1923), waarbij het derde en ontbrekende deel van het concept drieluik de vrucht is. Opmerkelijk is hoe de mogelijkheid van het openen en afsluiten vervangen is door de transparantie van het glas. Altijd gesloten en tegelijk altijd geopend. Niets verborgen en desondanks een mysterie, de conceptie. De bovenwereld, de hemel is het domein van de bruid. De onderwereld, de hel wordt bevolkt door de negen vrijgezellen. Ook technisch, in de tekening van lood op glas, koppelt het werk terug naar de glas in lood ramen van de middeleeuwen.
Begin twintigste eeuw ontstaan het kubisme (vanuit de basisvormen bol, kegel, cilinder en kubus en een verschuivend perspectief) en het futurisme (vanuit de interesse voor dynamiek, snelheid en technologie). Duchamp werd tevens beeldend beïnvloed door de fotografie van Eadweard Muybridge (1830-1904). Afdalen, opstijgen of allebei? De deconstructie van het lichamelijke inNude Descending a Staircase, nr. 2 uit 1912 is een vermenging van een fysiologische en abstracte verbeelding, een soort van laboratoriumachtige configuratie en menselijke anatomie. Een deel van de Bruid (zie boven) op het Grote Glas wordt eveneens in 1912 nog specifieker aldus (zie boven links) verbeeld. Een goede beschrijving is nadrukkelijk ingewikkeld, maar een sprinkhaan vermengd met de verbeelding van Jheronimus Bosch lijkt nabij te komen. Detail The Tree-Man op het rechterpaneel Hell van The Garden of Earthly Delights (1490-1510).
De bourgeoisie achtergrond van Duchamp, namelijk als zoon van een notaris met een jaarlijkse toelage die wordt uitgekeerd zijn hele leven lang, is dat Gothic? Ja, want mede door die financiële onafhankelijkheid is Marcel Duchamp beslist een vrijgezel, een rokkenjager en charmeur, feitelijk een dandy, grappig, snel en intelligent en later a trickster, a juggler, een Avant-garde kunstenaar en een kunsthandelaar, een schaakmeester en een nar. Die diversiteit in rollen is belangrijk, het is de ongrijpbaarheid van het geniale individu, de uiterste zelfverwezenlijking. Duchamp genoot beroemdheid in zijn eigen tijd en manipuleerde zijn eigen imago bewust zoals in de keuze van het ego voor een alter ego en het spreken in raadselen.
Maar is dat wat ik als vanuit de gotiek beïnvloedt zie? Het is waarneembaar als de fluctuatie tussen het extreem verhalende aspect tegenover de afgewogen abstractie. Intuïtie of gevoel tegenover ratio. Beurtelings dominant opduikend als in een golfbeweging binnen de cultuur. In de recentelijk dominante conceptuele en minimal art is dan ook geen ruimte voor het verhaal. Geen drama. Geen Shakespeare. Geen Tolkien. De genres science fiction en fantasy lijken vanuit de gothic novel ontstaan.
Neem het thema van Dr. Jekyll and Mr. Hyde. Die dubbele identiteiten of alter ego’s bij Duchamp, zoals Rrose Sélavie (foto onder, uit 1921 door Man Ray) of R. Mutt in 1917, het lijken uitlopers te zijn van het Victoriaanse tijdperk. Het transsexuele, de travestie is van belang in de figuur van Rrose Sélavie en het schandalige, het schokeffect, de reactie op het preutse vanuit een fascinatie voor het androgyne. Een pop, het zijn tijden van grootse verkleedpartijen, feesten met een thema, de roaring twenties. Rrose Sélavie heeft een eigen parfumlijn Belle Haleine en draagt een Art deco hoedje of is het neoplasticism oftewel de Stijl?
Een gotische feel in de Art nouveau of Jugendstil (1890-1914) en later in Art deco (1920-1939)? Is het niet zichtbaar in het veel gebruikte zwart-wit of minstens de heldere tekening of weergave, de toepassing van symboliek, ornamentiek en het teruggrijpen naar antieke en mythische bronnen? Is Art deco mythisch georiënteerd? Iets in die ruïne-achtige bovenlaag in alle gebouwen? De verticale richting en verfijning in de hoogte. Gotiek?
Wat betekent fin-de-siecle eigenlijk?
Dust Breeding uit 1920, print ca. 1967 Man Ray (1890–1976). Wat is hier in godsnaam gotisch aan? Melancholie. Een belangrijke foto, gesigneerd door Marcel Duchamp. Het toont de vergankelijkheid in hoe het pseudowetenschappelijke schema, een gedachte in fijne loodlijnen uitgezet, op het Grote Glas is verstoft. Het gevallen stof is de tijd uit een zandloper ter grootte van de kamer, waar het werk gedurende een jaar ruggelings ongemoeid lag opgebaard. Het vormt een ongekend landschap. De tekening lijkt een schema in een minimale ophoging in diep perspectief, helder leesbaar en van structuur en geometrie vergelijkbaar aan de oneindige Nazca lijnen op de pampa’s van Peru en even onbegrijpelijk.
Van 1915 tot 1923 duurde de obsessie van Duchamp voor de verbeelding van de bevruchting, de ejaculatie. Seksualiteit en de veronderstelde obsceniteit staan haaks op de Victoriaanse tijdsgeest. Het werk is inhoudelijk daardoor beïnvloed. Het surrealisme is eveneens een reactie, die ooit ontsprong uit de gotiek en met name beïnvloedt werd door de cultuur historische bron Jheronimus Bosch.
Zichtbaar in het meesterwerk het Grote Glas is een quasi romantische, ogenschijnlijk on-pornografische en technische verbeelding van de bevruchting scene. Het werk gaat vergezeld van een handleiding, The Green Box, gepubliceerd in 1934. De ingewikkelde ontwikkeling van de beeldende elementen in het Grote Glas in een soort pseudowetenschappelijke handelingen en tekening evenals de toegepaste materialen doen verwantschap voelen met het industrieel tijdperk, de ingenieur en de toepassing van natuurwetenschappen en chemie. Schematische en mechanische delen en een skeletachtige stuk als van een insect of ingewanden, linksboven (zie de Bruid uit 1912), het spuit een geurvlag uit die de malic moulds beneden activeren. Het onderste, mannelijke gedeelte van het Grote Glas bestaat uit een merkwaardige constellatie van apparatuur die tezamen één functie uitoefenen, het opwekken en loslaten van een wolkje zaad bij de bruid, die vluchtig uit een gaswolk lijkt te bestaan in het bovenste gedeelte. Van het één komt het ander. Een gesloten krachtstofcircuit.
Voor de hele sequentie in beweging zie de schitterende website: http://www.understandingduchamp.com
Elk kostuum, van een priester, een politieagent of een stationschef is uit simpele vormen opgebouwd, tube, cilinder, kegel en buis. De uniformen in het Grote Glas tonen begin twintigste eeuwse sociale verhoudingen? Het zijn de harnassen die de kuisheid bewaken van het annonerende burgerdom. De jonge mannen zijn ingedeeld in beroepsgroep en blijken allemaal inwisselbare mallen voor dezelfde soort, de mannelijke vrijgezel. Kokopilau. De nadrukkelijke kostumering is van groot belang in de Gothic scène. En bij het sextet van de kompelarij van het Officium Censorum.
De relatie van Gothic met het werk van Marcel Duchamp is ook te zien in de hechte verwantschap van de gotiek met de dood, de vergankelijkheid en de verbeelding van de hemel en de hel. Bij Duchamp hangen in de hel negen masturberende vrijgezellen en in de hemel de naakte bruid in eeuwige verwachting. Een boven- en onder wereld in het Grote Glas. De bruid is bijna vormloos, een schim, sereen en onaangetast, maagdelijk. De bruid is vergeestelijkt, behalve in het organische gedeelte links, wat weliswaar geen realistische afbeelding wil zijn, maar enigszins onsmakelijk als ingewanden oogt. Want vergis u niet, Duchamp was ook een viespeuk, na zijn dood openbaarde zich in zijn laatste werk een naakte vrouw, wijdbeens voor de voyeur door een sleutelgat te zien. Om u het zicht te vergemakkelijken schijnt zij u schaamteloos bij met een hooggeheven gaslamp.
Onder gotiek verstaat men de laatmiddeleeuwse stijl uit de periode 1140 – 1500 toegepast in de beeldende kunsten en de architectuur van vooral kathedralen. Kenmerkend in de bouwstijl zijn de spitsbogen en het geribde gewelf, hoge glasvensters, luchtbogen en het algehele streven naar verticaliteit. Het drukt het verlangen uit naar de hemel op te stijgen of het tegenovergestelde de angst om te vallen in de hel.
Het hedendaagse Gothic of Goth is een moderne wereldwijde subcultuur van vooral specifieke kleding en een muziekstijl die opbloeide in de vroege jaren 80 als de gothic rock. Gothic uniformen bij de shock rock van Marilyn Manson (1969).
Wat wordt bedoeld met Gothic, zie het rijk geïllustreerde stuk tekst Gothic? onder Mentaliteit op deze website.
Allart Lakke, 2012.