Op de foto Arno Breker (Elberfeld, 19 juli 1900 – Düsseldorf, 13 februari 1991) die Albert Speer (Mannheim, 19 maart 1905 – Londen, 1 september 1981) portretteert in 1940. Albert en Arno waren bevriend. Zij belichaamden samen de top van de Duitse kunst en architectuur, de effectieve macht tijdens het nazi-regime. Albert Speer zou de Welthauptstadt Germania bouwen en Arno Breker zou de beelden daarvoor leveren. Een voorbeeld van hun samenwerking zijn de ‘Fackelträger („Die Partei“) im Hof der Neuen Reichskanzlei (1939)’ en de ‘Schwertträger („Die Wehrmacht“) im Hof der Neuen Reichskanzlei (1939)’. Gebouw en beelden vormen het decor van het machtscentrum van de dictator, dus propaganda.
Maar ieder gebouw en groep beelden vormen altijd decor voor de macht, dus een soort van propaganda?
Sommige beelden en architectuur lijken bruikbaarder, toegankelijker voor misbruik. Dergelijke werken zijn in ontwerp voorzienig in het effectbejag.
Het gebruik of misbruik van het decor kleeft later aan het decor zelf als een vuil residu. Het vormt het bederf in het curriculum.

Hoe werkt dat op de Vermeer getiteld ‘De Astronoom’, die Rijksmaarschalk Göring zich wilde toe-eigenen, maar daarin afgetroefd werd door de dictator zelf? Kleeft daar ook vuil aan? (zie ook Bezoedelde Vermeers)

Het in het oeuvre van Breker merkwaardige beeld van een hybride wezen, is getiteld ‘Junges Europa’ en dateert uit 1980. Het wezen is een wijdbeens staand, naakt mannenlichaam met een adelaarskop, afgewend van de beschouwer. De armen zijn voor het kruis geheven met de handen open, het geslacht wordt extra benadrukt door het gebaar. De adelaarskop is geen masker, maar geheel vergroeid met het lichaam. Is de figuur ‘shapeshifting’?
De Egyptische hybride Horus heeft een valken kop. Het is een hemelgod, god van de oorlog.
‘Junges Europa” is een bizar en surreëel beeld van een onbestaand wezen, een gedrocht, een hybride, een kruising tussen twee soorten, in cold fusion. Is het een antropoïde, een mensachtige of antropomorf, mensvormig, gelijkend op een mensachtige gedaante?
‘Junges Europa’, die veronderstelde mannelijkheid van Europa is zonder precedent? In de Griekse mythologie, was Europa een Phoenicische prinses die door Zeus ontvoerd werd nadat hij zichzelf transformeerde in een schitterende, witte stier. Europa reed op diens rug naar Kreta.
‘The rape of Europa’ is een klassiek thema, maar in ‘Junges Europa’ dus niet van toepassing. De referentie is onduidelijk, Germaanse mythologie?
Mijn interpretatie leidt indachtig het massale gebruik van de beeltenis van de rijksadelaar gedurende het nazi-regime, naar dat Breker getuigt van zijn volharding in het idee dat Europa en de adelaar één moeten zijn, zoals Duitsland en de adelaar één zijn.
De roofvogel heerst in de hemelen met een verziende blik en is als bliksem in de aanval, het is een ernstig misbruikt symbool. Een in één lichaam opgegaan Europa heeft eveneens een negatieve lading.
De destijds tachtigjarige beeldhouwer Breker combineert de macht van de jonge man met die van de adelaar.
Simpel, maar met het verleden van Arno Breker in acht genomen niet onschuldig. Het is mij onmogelijk het werk los te zien van die beladen geschiedenis. Het beeld doet een vreemde en misplaatste oproep, de houding van het lichaam is martiaal, krachtdadig en de adelaarsblik is waakzaam en onoverwinnelijk. Het klinkt als het duistere ‘U beveelt, wij volgen’. De Übermensch lijkt herboren als een adelaarskop op een mannenlichaam.

Hoe anders is het karakter van het beeld van ‘Prometheus strangling the Vulture II’ van Jacques Lipchitz, (Druskininkai (Litouwen), 22 augustus 1891 – Capri (Italië), 16 mei 1973), deze ‘Prometheus Strangling the Vulture II’ is van 1944/1953. Het beeld is vol geweld, maar niet gewelddadig. De vulture/roofvogel wordt gewurgd, maar het is niet akelig.
In de traditie van de uitbeelding overigens een compleet nieuwe interpretatie. Meestal wordt Prometheus immers weerloos aan rotsen geketend uitgebeeld en door de roofvogel aan zijn lever gegeten. Bij Lipchitz is het niet Herakles die Prometheus redt, maar de held zelf die zich van de kwelling van de aaseter ontdoet. Hij transformeert van een passief lijdende figuur naar iemand die zich actief verdedigd.
Het werk is mede reactie, ‘meaningful references to political actuality’ staat in het citaat hieronder. Hier overwint de mens het beestachtige.
Immers is de adelaar geen aasgier?
Is het de derde groep naast nazi-kunst (pure propaganda) en kunst uit het derde rijk, kunst als reactie, iets bedoeld als anti-propaganda?

# Artibus et Historiae   >
# Vol. 26, No. 52, 2005
Abstract
Jaques Lipchitz assigned to his works the role of an “image magic” that could modify reality. As a young artist he initially embraced the Cubist manner but he didn’t devoid of deeper semantic manner and sought literary themes. It was probably because of his Jewish education which assigned greater relevance to concepts than to form. To explain Lipchitz’s artistic procedure the author uses the term “bi-sociation”, described by Arthur Koestler as “an unconscious mental linkage whereby previously unrelated and seemingly incompatible ideas are brought together and combined”. The example of using by Lipchitz this kind of creative process are bird-headed “Prometheus Strangling the Vulture” and related works. Bi-sociation involves making meaningful connections where none existed before. In the case of bird-headed Prometheus the linkage involved an integration of themes drawn from Greek mythology and Jewish literary lore with visual motifs originating in other civilizations and meaningful references to political actuality. The author investigates Lipchitz’s artistic process in a broader perspective and shows how extraordinary appeal of described works arises from artist’s belief that emotional energy he invested in them endowed the creative activity with a virtue beyond the aesthetic.

Lipchitz en zijn vrouw Berthe zijn vereeuwigd door Amedeo Modigliani (Livorno, 12 juli 1884 – Parijs, 24 januari 1920) in 1916. Het doek, 80.2 x 52.5 cm, hangt in het Art Institute of Chicago.

Het schilderij van Modigliani getiteld Woman with a Fan (1919), werd gestolen uit het Museum of Modern Art in Parijs op 19 mei, 2010.

Allart Lakke, april 2011.