In de Karpaten stroomt de Donau door een dal van kloven, tezamen de Ijzeren Poort genaamd. In de kloof Gospodin Vir werd in de periode 1965-1968 op de rechteroever de archeologische vindplaats Lepenski Vir opgegraven, de belangrijkste van Zuidoost-Europa, in Servië. Lepenski Vir kent een bijzondere, driehoekige huizenbouw, maar vooral de unieke, monumentale, zandstenen beelden uit het vroege neolithicum (de jonge steentijd), het zesde millenium voor Christus, baarden bij hun vondst opzien.
Men ontdekte in de verschillende huizen centraal de haard, het ‘huisheiligdom’ en de rolsteen, waarachter stenen skulpturen waren opgesteld. De blokken steen onderscheiden zich in twee soorten bewerkingen, figuratief en decoratief(?)-abstract. Onder de eerste, de figuratieve skulpturen zijn zeven ‘menselijke’ figuren, indrukwekkend door hun grootte (tot 60 centimeter hoog) en technische uitvoering, maar vooral wat mij betreft door hun uniforme stijl.

De oorspronkelijke vorm van de steen heeft waarschijnlijk invloed op het uiteindelijke werk, mogelijk gekozen vanwege de vorm. Het gezicht is in een schematische weergave vervat, in een grote mate van abstractie als een bolvorm met gelaatstrekken. De ogen en mond liggen op het volume van het hoofd. De ogen zijn ronde richels. De neusbrug loopt door in de wenkbrauwen. De stilering is uiterst simpel, de afwerking is gelijkaardig in grofheid oftewel verfijning. De beelden ogen als premature wezens, infantiel, met een intensiteit van verbazing, angst en ongeloof door de grote ogen en hangende monden, in een soort van ontevreden trek. ‘Striking’ en in grote verwantschap met elkaar. Kikkervisjes.

Zandsteen is overigens licht bewerkbaar, bewerking geschiedt door een hardere steensoort te gebruiken, mogelijk met krabbers, schrapers en/of puntige stenen. Er lijkt verder weinig gebruiks-slijtage aan de skulpturen te zijn. De stenen komen oorspronkelijk uit een beek bedding tien kilometer verderop.
Hoe waarschijnlijk is de groep figuren het werk van één en dezelfde steenhouwer? Is het mogelijk de ontstaans-volgorde te bepalen?

De zogeheten Lepenski Vir cultuur strekt zich uit over een periode van duizend jaar. Zou men duizend jaar lang dezelfde gestileerde beelden gekapt hebben? Waar zijn al die beelden? Of is het één serie, die duizend jaar lang dienst doet? Hergebruik en daardoor een invloedrijk beeld.

Vergelijkend onderzoek, in de archeologie worden van artefacten stijlen en onderlinge chronologie (vindplaats in layers or strata) met elkaar verbonden, om de voortgang/terugval in de culturele ontwikkeling zichtbaar te krijgen. Door bijvoorbeeld de figuratie en decoratie van aardewerk uit verschillende periodes met elkaar te vergelijken worden stijl en bronnen vergelijkbaar. Een gestaag stijgende lijn wordt waargenomen in kwaliteit, complexiteit en verfijning van menselijke produkten in navolging van de op en neergang van culturen. Soms zal de bron een unieke daad zijn, die navolging zal krijgen, maar geen direct voorbeeld kent. Het waardeoordeel moet uitblijven.
Één geniale geest kan onopgemerkt grote invloed uitoefenen op de ontwikkeling van vaardigheden of kunstzinnigheid en op de ontwikkeling van het beeld. De Hellepoort van Rodin.
De vaardigheid in het handwerk, met name in de prehistorie kan in het algemeen niet altijd optimaal verondersteld worden. Een aantal bedenkingen. Veel is misschien technisch onbeholpen en mismaakt. Men kan niet twijfelloos vaststellen dat produkt, materiaal beheersing en bedoeling overeenkomen. Wellicht is het ding mislukt, kon de kunstenmaker eenvoudigweg niet beter. Ook is het voorbeeld, waarnaar gekopieerd wordt, mogelijk kwalitatief niet benaderd. Soms ontbreekt een voorbeeld of werkt men naar herinnering. Of naar fantasie, zoals men in de wolken beelden kan zien. Soms wordt de kopie belangwekkender als het origineel en hetzelfde idee wordt duizendmaal herboren. Wie bedacht de weerhaak op het vishaakje. Enz.
Nee, Het visioen wordt immer slechts ten dele in beeld gebracht en ontsnapt vooralsnog.
De beeldhouwer indien figuratief werkend heeft zijn medemens als voorbeeld. In het geval Lepenski Vir had de beeldhouwer daar weinig aan. Hij creëerde een bescheiden, maar monumentaal oeuvre van steen met steen bewerkt zonder voorbeeld in het stenen tijdperk. Virtuoos en beperkt. Krachtig en leesbaar.

Enkele stenen skulpturen van Henri Heerup (1907-1993) lijken verwant. Cobra gerelateerd, infantiel, naïef.
Nakijken Fritz Wotruba?

Allart Lakke, juli 2010.