Marine Peilstand 4, Pleinmont, Guernsey. L’Angle Tower. Foto Richard Drew. Een bunker, grijs en grauw, opgetrokken uit beton en ruw afgewerkt. Het ding heeft een autonome uitstraling, in het isolement van de omringende natuur. Iets vanzelfsprekends, een interne logica. De bunker straalt macht uit, ernst en statigheid. Het stevige gebouw oogt simpel en helder. De massieve muren willen onoverwinnelijk zijn.
En het weidse uitzicht van binnen uit is belangrijk en de controle over die omgeving, die daardoor mogelijk is. Het zijn observatieposten.
Natuurlijk, allerlei soorten bunkers bestaan. Hier worden enkel bunkers uit de Atlantikwall bedoeld, een vergelijkbaar geheel, onder meer vanwege de gedeeltelijke uniformiteit en hun oorsprong binnen een bepaalde tijd.
Het bouwwerk is volkomen leeg. Verlaten. Indien men niet zou weten wat het doel van het bouwwerk zou zijn, hoe zou men het interpreteren?

Ik speelde in de jaren zeventig in de bunker de ‘Wassermann’ op Schiermonnikoog. De bunker was gedeeltelijk verzand. De ligging centraal op het eiland maakte het bouwwerk belangrijk. Een bunker is meestal een gedeeltelijk ondergronds gelegen verdedigingsfort. Het gebouw heeft zware muren, kleine openingen en beperkte ruimte. Het is claustrofobisch. De navolgende voorbeelden zijn bunkers uit de Atlantikwall, het lijkt een bepaalde stijl. Ontdaan van de functie en de dodelijke ingewanden, soldaten, kanonnen en mitrailleurs is de bunker feitelijk een ruïne. Een merkwaardige ruïne, want de tijd tast de bunkers nauwelijks aan. Sommige verzakken, velen verzanden of geraken overwoekerd. Maar het betonnen gevaarte met een skelet van ijzer vergaat maar traag. De bunkers liggen behoedzaam in het landschap verscholen, strategisch opgesteld. Bunkerarcheologie, het bestaat. De wijze waarop bunkers zijn gebouwd is interessante materie. Er is macht en schoonheid in de bunker architectuur. Het onderwerp schuurt aan bij foute architectuur.

GB guernsey bunker 05 1942 (pleinmont), © picture by Klaas Vermaas.

Zonder de connotatie van vernietiging als doel van het gebouw lijken het sacrale gebouwen. De vergelijking met het Guggenheim in New York duikt op en Bauhaus invloed wordt beweerd. Hm, zeer twijfelachtig.

German observation bunker MP 3 Les Landes, Jersey.
Maar goed een archeoloog van uit een andere toekomstige cultuur of nee, een bezoekende ‘alien’ zou mogelijk niet direct de functie van het gebouw kunnen zien. De vraag zou opkomen naar het nut van het bouwwerk, naar hoe het gebruikt zou zijn. Zichtbaar zijn de metersdikke wanden met kleine openingen naar buiten toe, horizontale spleten over de breedte. De afgeronde massieve vorm is kleurloos en gedeeltelijk ondergronds gebouwd.

Foto Nederlandse bunker uit de Atlantikwall – M.Fl.B. Nordmole.

WWII German occupation coastal fortification in St.Brelade, Jersey (between southern end of St Ouen’s Bay and La Corbière).

Die ‘alien’ zou zich afvragen of het gebouwd is uit angst? Uit bescherming voor iets waardevols? Diende het veiligheid, om zich te kunnen verschuilen?
Zou men door de plaatsing van de bunkers het nut ervan kunnen ontleden? Zou men de stand van de sterren erbij betrekken? Het landschap en de inbedding van de bunker zullen ongetwijfeld opgemerkt worden. De ge-isoleerde ligging en het uitzicht.
Hunebedden hebben een vergelijkbaar bouw patroon, zware stenen gestapeld met een heuvel erover heen, kleine opening naar buiten. Onderaardse grafkamers. Ik heb het altijd raar gevonden eerst de doden ontvlezen alvorens het gebeente bij te zetten in het hunebed. De veilige ruimtes zouden de beenderen van hun voorouders herbergen op een gewijde wijze.
Heeft de bunker een religieuze betekenis, bedenkt de ‘alien’ zich. Stelt het gebouw iets voor? Sommige zijn torens, duidelijk op een heuvel gesitueerd, observatieposten.

Links, een vreemde toren. Een soort robothoofd. The Leitstand type S 497 of Batterie Karola. Foto boven: Henk Adriaanse.

We weten gelukkig inmiddels wel wat een bunker is, namelijk een gebouw dat de destructie dient. Maar het knaagt, die vreemde associatie met sacraliteit. En deze overblijfselen van ons oorlogsverleden zullen de tijd lang weerstaan. Observatie torens, geschutskoepels, schuilplaatsen en commandoposten, vreemde architectonische relieken uit een cultuur van destructie.

Griezelen bij de bunker in functie. Batterie Todt. De iconische foto van Hermann Harz (?) waarmee de Atlantikwall in propaganda omgezet werd. De onverzettelijke Duitse macht in één beeld gevat. Propaganda dus. Zelfs het beschrijven van het beeld is besmettelijk. Zwaar vervuild terrein.

Bunkers en hergebruik. Apart uit te werken. Bunker in Blåvand, Denmark, foto Boereck, 2006.

Allart Lakke, 2012.